سایت کتابخانه ،موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی

سایت کتابخانه ،موزه و مرکزاسناد مجلس شورای اسلامی

از آنجایی‌که ساختمان‌های کتابخانه مجلس در مجموعه بهارستان قرار دارد و این مجموعه از اصالت تاریخی برخوردار است. لذا شایسته است که گزارش مختصری از این مجموعه داده شود.

باغ بهارستان

از آنجاکه باغ بهارستان از مکان‌های قدیمی و تاریخی تهران است و عمارت‌های مهمی چون مسجد و مدرسه سپهسالار، مجلس شورای ملی، عمارت عزیزیه، کتابخانه مجلس و ساختمان جدید مجلس شورای اسلامی در این باغ قرار دارد جا دارد که به‌طور مختصر توضیحاتی در خصوص این باغ داده شود. در دهه ۱۲۸۰ هجری قمری (۱۸۶۰ میلادی) باروی قدیم تهران معروف به باروی شاه تهماسبی تخریب و ساخت استحکامات و دروازه‌ها و برج و باروی جدید آغاز شد. به این باروی جدید، باروی ناصری می‌گفتند و تهران نیز به دارالخلافه ناصری مشهور شد و زمین و باغ بهارستان در حاشیه شمال شرقی شهر قرار گرفت. این بارو در زمان رضاشاه به علت افزایش جمعیت و گسترش شهر تخریب شد و بهارستان کاملاً در محدوده شهر قرار گرفت. زمینی که مشهور به سپهسالار و بهارستان است در اوائل دوره قاجاریه نام مشخصی نداشت و بخش غربی این محدوده معمولاً در دوره فتحعلی شاه، «جلوخان باغ نگارستان»(میدان بهارستان فعلی) خوانده می‌شد. در سال ۱۲۸۵ قمری یعنی ۳۸ سال قبل از انقلاب مشروطیت، میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی-صدراعظم معروف ناصرالدین شاه- بخشی از زمین‌ها و باغ محمدحسن خان سردار ایروانی معروف به باغ سردار را که متعلق به ورثه پاشاخان امین‌الملک بود، خرید و از آن پس به نام او، «باغ سپهسالار» خوانده شد. درخصوص وجه تسمیه این باغ به بهارستان، دو نظر وجود دارد. اول اینکه که سپهسالار اولادی نداشت و ناصرالدین شاه برای فراموش شدن نام و یاد سپهسالار، نام این باغ و عمارت را بهارستان گذاشت. نظر دوم این است که باغ و عمارت مذکور از همان زمان که به‌دست سپهسالار ساخته شد، هم‌وزن نگارستان به نام بهارستان خوانده شده است. مجموعه بهارستان شامل مسجد، مدرسه، آب‌انبار، قنات، باغ و خانه است و علاوه بر اینکه با مجموعه‌های سنتی برابری می‌کند در برخی موارد شاهکار هنری و بی‌نظیر به شمار می‌آید.

کاخ بهارستان (ساختمان مشروطه)

میرزا حسین‌خان سپهسالار قزوینی در سال ۱۲۸۹ قمری تصمیم به ساخت عمارت‌های بزرگ از جمله کاخ بهارستان در اراضی بهارستان گرفت. وی به فکر تغییر سیمای شهر تهران بود. مهمترین این ساختمانها، عمارت بهارستان یا کاخ بهارستان محل زندگی سپهسالار بود. این ساختمان را امروزه به عنوان ساختمان مشروطه و یا مجلس شورای ملی می‌شناسیم. بخشی از این ساختمان به موزه مجلس شورای اسلامی و بخشی دیگر به امور تشریفاتی و بخشی دیگر برای برگزاری همایش‌های مختلف اختصاص دارد. مجموعه زمین‌هایی که در نهایت سپهسالار برای ساخت مجموعه عمارت مورد نظر خویش در نظر گرفته بود وسعتی در حدود ۵۳ هزار متر مربع یعنی پیش از ۵ هکتار را شامل می‌شد. سپهسالار برای طراحی و ساخت این عمارت و دیگر عمارت‌های باغ بهارستان از مهمترین مهندسان و معماران آن زمان به‌ویژه میرزا مهدی‌خان ممتحن‌الدوله شقاقی بهره جست. به احتمال خیلی زیاد در سال ۱۲۹۵ قمری ساخت کاخ بهارستان به اتمام رسید. عمارت اعیانی سپهسالار در جهت شرقی ـ غربی، در امتداد سردر، طرح تکامل یافته کاخ‌سازی قاجاری را با آمیختگی پنهان هُنری مغرب‌زمین یادآور می‌شد. به گونه‌ای که شیوه هنری مغرب زمین تحت تأثیر سلیقه معماران ایرانی در این بنا، با طرح ایرانی در آمیخت و حتی مغلوب آن شد. این عمارت ۳ بار دچار خشم آذر شد و در آتش سوخت و یک بار هم بمباران شد:

۲۳ آذر ۱۲۶۱(آتش‌سوزی)

۲ تیر ۱۲۸۷(بمباران)

۱۸ آذر ۱۳۱۰(آتش‌سوزی)

۱۵ آذر ۱۳۷۳(آتش‌سوزی)

پس از درگذشت سپهسالار، ناصرالدین شاه آن را بی‌هیچ گونه تشریفات قانونی و شرعی، تصرف و آن باغ و عمارت (ساختمان مشروطه کنونی) را ملکِ خالصه (دولتی) خود کرد و در بخشی از عمارت نیز تا سال ۱۳۰۹ ق. قمرالسلطنه همسر سپهسالار (دختر فتحعلی شاه و عمه ناصرالدین شاه) در خانه و باغ بهارستان زندگی و در آنجا مراسم تعزیه‌خوانی زنانه برگزار می‌کرد. از این زمان بود که این باغ و عمارت جنبه دولتی پیدا کرد و در آنجا مراسم دولتی و مراسم پذیرایی از مهمانان داخلی و خارجی برگزار می‌شد. از زمان پیروزی انقلاب مشروطه، کاخ بهارستان برای مجلس در نظر گرفته شد. طی حکم میرزا نصرالله‌خان مشیرالدوله ـ صدراعظم ـ به محقق السلطنه (محقق الدوله) ـ رئیس بیوتات دولتی ـ مورخ ۲۵ جمادی‌الثانی ۱۳۲۴(۲۳ مرداد ۱۲۸۵)، مقرر می‌گردد که عمارت بزرگ باغ بهارستان (ساختمان مشروطه) در روز جمعه برای مجلس مهیا باشد. اما به علت دوری از مرکز شهر و عدم دسترسی عموم مردم به آن و بدون رضایت و اجازه ورثه سپهسالار نمی‌توان مجلس را در عمارت بهارستان تشکیل داد. به‌خاطر همین موقتاً در مدرسه نظامیه (اتاق نظام) برای برقراری جلسات مجلس انتخاب شد. در طی دوره‌ای که نظامنامه انتخاباتی در حال تدوین بود و انتخابات بر اساس آن انجام می‌گرفت، صحبت‌ها و نامه‌نگاری‌ها برای تعیین عمارت بهارستان به عنوان ساختمان آینده مجلس شورای ملی نیز ادامه داشت. در ۲۷ شعبان ۱۳۲۴(۲۲ مهر ۱۲۸۵) نامه‌هایی از مجلس به مشیرالدوله ارسال شد که اعضای مجلس اظهار کرده بودند که عمارت مدرسه نظام برای برگزاری مجلس مناسب نیست و «کلاً بالاتفاق عمارت بهارستان را که به هیچ وجه امروزه محل حاجت دولت نیست، از برای مجلس شورای ملی می‌خواهند...» با توجه به مخالفت‌های پیشین رهبران انقلاب، اکنون به تحقیق مسلم شده بود که ساختمان دیگری نمی‌توان در نقش بهارستان را برای مجلس ایفا کند. از این رو صدر اعظم پس از تبادل نظر با شاه در ۲۹ شعبان ۱۳۲۴(۲۴ مهر ۱۲۸۵) به نمایندگان اعلام کرد که فعلاً عمارت بهارستان برای جلسات مجلس شورای ملی در نظر گرفته شود. در همان روز بنا به دستور مظفرالدین شاه، مشیرالدوله نیز اجازه داد که مجلس در بهارستان برگزار شود و مسئله خرید ملک برای مجلس و وقف شرعی آن به آینده موکول شد.

ساختمان ملیجک (عزیز السلطان)

عزیزیه عمارتی است در دو طبقه با ایوانی زیبا رو به جنوب و پیرایه‌هایی آمیخته به سبک‌های سنتی و نوین معماری که پیشینه معماری و تاریخی آن در پیوند با مجلس رقم خورده است. به رغم آگاهی‌های بسیاری که در اسناد و منابع تاریخی درباره ساختمان عزیزیه بازتاب یافته است، اما تاریخ دقیق این بنا به درستی روشن نیست. اما این را می‌دانیم که در سال ۱۳۰۹ ق، ناصرالدین شاه این ساختمان را که خانه مرحوم قمر السلطنه بود به غلام‌علی‌خان عزیز السلطان بخشید و در سال ۱۳۱۱ ق، مراسم ازدواج او با اخترالدوله-دختر ناصرالدین شاه- برگزار شد. از سال ۱۳۲۴ ق؛ که کاخ بهارستان در اختیار مجلس شورای ملی قرار گرفت، صحبت‌هایی پیش آمد مبنی بر این که دیگر بناها و زمین‌های بهارستان نیز به مجلس واگذار شود. گویا در فاصله سال‌های ۱۳۳۴ تا ۱۳۳۹ هجری قمری که مصادف با سومین دوره فترت قانونگذاری و در جریان جنگ جهانی اول بود که ملیجک، عزیزیه را تخلیه کرد و آنجا برای مدتی در اختیار فردی مشهور به دکتر میرزا اسدالله‌خان کردستانی بود. وی وکیل دوره دوم مجلس از کردستان بود که پس از مدتی وزیر پست و تلگراف شد. در دوره چهارم قانونگذاری، با تلاش ارباب کیخسرو شاهرخ- رئیس اداره مباشرت مجلس-آن زمین‌ها و خانه عزیز السلطان به مبلغ ۲۰ هزار تومان خریداری شد.

پایه‌ریزی کتابخانه مجلس

این کتابخانه را باید زاده انقلاب مشروطیت و مجلس در سال ۱۲۸۵ دانست. پس از اوجگیری جنبش مشروطه‌خواهی در ایران عطش مردم برای کسب آگاهی بیشتر شد و علی‌رغم وجود مساجد، مدارس و مطبوعات، این نیاز به طور کامل برآورده نشد. با پیروزی انقلاب مشروطیت و تأسیس مجلس شورای ملی در سال ۱۲۸۵ این احساس نیاز، شدت گرفت. چرا که بینش، دانش و آگاهی لازمه قانونگذاری درست بود. بدین خاطر عده‌ای از نمایندگان فعال به فکر ایجاد کتابخانه‌ای برای مجلس افتادند تا نمایندگان مردم را از جهت علمی و اطلاعاتی تغذیه کند. در خصوص اولین اقدامی که بتوان آن را به معنای شکل‌گیری کتابخانه مجلس دانست اطلاعات دقیقی در دسترس نیست. اما ظاهراً اولین جوانه شکل‌گیری کتابخانه مجلس هنگامی سبز شد که مرتضی‌قلی‌خان هدایت(صنیع‌الدوله)-نخستین رئیس مجلس- در سال 1285 هجری شمسی دستور خرید چندین جلد کتاب حقوقی را صادر کرد.

اگرچه تأسیس رسمی کتابخانه‌ای به معنای واقعی کلمه و با هدف بنیادین حمایت فکری و علمی نمایندگان مجلس که از ضرورت‌های اساسی تشکیل حکومت جدید بود در دوره نخست مجلس با همه عزمی که برای انجام این کار وجود داشت، به‌دلیل مشکلات ناشی از تغییرات اساسی در سیستم حکومتی و مشغله‌های فراوان نمایندگان میسر نشد. اما با مساعی و پشتکار برخی از نمایندگان فرهیخته عضو هیأت رئیسه دومین دوره مجلس شورای ملی در این راه قدمی اساسی و قانونی برداشته شد. به این صورت که در ماده ۱۳۵ نظامنامه داخلی (آیین‌نامه داخلی) مجلس شورای ملی، مصوب ۲۶ ذی‌الحجه ۱۳۲۷/ ۱۸ دی ۱۲۸۸، نام «کتابخانه» آورده شد. در این قانون از «کتابخانه» به عنوان یکی از دوایر «شعبه اداری» مجلس شورای ملی نام برده شده است.[1] فردی که در تحقق این ماده بسیار فعالیت نمود «ارباب کیخسرو شاهرخ» ـ نماینده وقت زردشتیان در مجلس شورای ملی و رئیس وقت امور اداری و کارپرداز وقت مجلس شورای ملی ـ بود. اما به علت کثرت کارهای اداری، انجام دادن وظایف نمایندگی و کمبود اعتبارات مالی تأسیس کتابخانه به تعویق افتاد.

وی در سال ۱۲۹۱ با خرید ۲۰۲ جلد از کتاب‌های میرزا ابوالحسن جلوه و دریافت ۱۰۹۱ جلد از کتاب‌های احتشام السلطنه (محمود علامیر) به عنوان اهداء عملاً کتابخانه مجلس را راه‌اندازی نمود. کتاب‌های خریداری شده و اهدائی در دو اتاق کوچک و تو در تو و داخل چند قفسه چوبی در قسمت شرقی حوضخانه عمارت قدیم مجلس شورای ملی چیده و نگهداری می‌شد. این کتابخانه کوچک همواره مورد مراجعه و استفاده نمایندگان بود.

در آغاز بنا بود کتابخانه درهمان محل حوضخانه بصورت رسمی افتتاح شود، اما این کار به دلیل پیشآمدها و موانع مختلف و نیز فترت‌های بین دوره‌های قانونگذاری انجام نگرفت. خود مرحوم حسین پیرنیا (مؤتمن الملک) ـ رئیس وقت مجلس شورای ملی ـ نیز با افتتاح کتابخانه در آن فضای کوچک مخالفت می‌ورزید. وی معتقد بود که باید نخست محل مناسبی برای کتابخانه در نظر گرفته شود. پس از چندی مجلس در دوره چهارم تقنینیه بناهای واقع در شرق کاخ بهارستان و عمارت‌های آن را خریداری نمود. یکی از این عمارت‌ها اصطبل و کالسکه‌خانه بود و آن را به کتابخانه تبدیل کردند و این زمینه‌ای شد که نهایتاً در سال ۱۳۰۲ تلاش‌ها و کوشش‌هایی که برای تأسیس کتابخانه انجام گرفته بود به نتیجه برسد و با انتقال منابع از ساختمان مجلس شورای ملی (عمارت بهارستان) به ساختمان جدید، کتابخانه از لحاظ مکانی جدا شد. در آن هنگام عبدالحمید نقیب‌زاده مشایخ به عنوان مدیر موقت و نماینده ارباب کیخسرو شاهرخ منصوب شد.. کتابخانه مجلس پس از نزدیک به دو سال یعنی در سال ۱۳۰۴ تحت نظر مدیری دانشمند و کاردان همچون یوسف اعتصامی آشتیانی (اعتصام‌الملک) به عنوان اوّلین کتابخانه رسمی و دولتی گشایش یافت. در حال حاضر از این ساختمان به عنوان کتابخانه شماره ۲ مجلس (کتابخانه ایران‌شناسی و کتابخانه تخصصی مطالعات زنان) استفاده می‌شود.

ساختمان اصلی کتابخانه مجلس (ساختمان شماره یک) در ۱۷ بهمن ۱۳۴۱ افتتاح شد و با اوج گیری انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ به مدت ۶ ماه تعطیل گردید. در سال ۱۳۶۲ با تصمیم مسئولین وقت، کتابخانه مجلس سنای سابق نیز با عنوان کتابخانه شماره ۲ زیر نظر کتابخانه مجلس شورای اسلامی قرار گرفت. در تاریخ ۲۱ شهریور ۱۳۷۵ طرح تصویب «اساسنامه کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی» به تصویب مجلس شورای اسلامی و در ۲۸ شهریور همان سال به تأیید شورای نگهبان رسید.[2] مطابق این قانون، به کمیسیون مشترک امور اداری و استخدامی و دیوان محاسبات و بودجه و امور مالی مجلس شورای اسلامی اجازه داده شد که اساسنامه مذکور را بررسی و به تصویب نهایی برساند. اساسنامه جدید در تاریخ ۱۳ آذر ۱۳۷۵ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و در تاریخ ۵ دی ۱۳۷۵ مورد تأیید شورای نگهبان قرار گرفت.[3] با تجدید سازمان کتابخانه و تصویب اساسنامه جدید، این کتابخانه به عنوان «کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی» تغییر نام یافت و زیر نظر هیأت امنایی به ریاست عالیه رئیس مجلس شورای اسلامی به روند توسعه خود شتابی مضاعف بخشید.

نخستین گام‌ها در گردآوری کتب، مجموعه‌های اهدایی عده‌ای از فرزندان فرزانه ملت در صدر مشروطیت بود که به امید تقویت علم و آگاهی و قانون، میراث علمی و مکتوب برجای مانده از عمری تلاش خود و خاندان خویش را به کتابخانه مجلس سپردند و بدین ترتیب هم کتابخانه را بنیان نهادند و هم نام نیک از خود برجای گذاشتند. چیزی نگذشت که با استقبال پژوهشگران، دانشجویان و صاحبان فضل و کمال، از یک کتابخانه اختصاصی به کتابخانه‌ای نیمه تخصصی و عمومی و رو به پیشرفت تبدیل شد. این سیر رو به کمال هم در زمینه مجموعه‌سازی و هم در حوزه ارائه خدمات ارزشمند علمی و فرهنگی به مثابه سنتی پسندیده و روشی هدفمند همچنان پی‌گرفته شد تا امروز که با بهره‌جویی از تجهیزات روزآمد و غنی‌سازی منابع، متناسب با آخرین تولیدات علمی به‌ویژه در حوزه ایران‌شناسی، کتابخانه مجلس توانسته به اعتباری کم‌نظیر در گستره ملی و بین‌المللی دست یابد و علاقه‌مندان مشتاق را از گوشه گوشه ایران و جهان به سوی خود بکشاند. با انتقال مجلس شورای اسلامی به میدان بهارستان در سال ۱۳۸۳ بر اهمیت و جایگاه کتابخانه به عنوان وجهه فرهنگی و مردمی خانه ملـّت و پشتیبان اطلاعاتی نمایندگان مردم افزوده شد و روند تحولات شتاب بیشتری یافت.

ساختمان جدید در حال احداث کتابخانه مجلس

ساخت کتابخانه جدید و بزرگی برای قوه قانونگذاری کشور مشمول طرح بزرگتر و جامعتری به‌نام «طرح بهارستان» است. این طرح در زمینه‌های اداری، رفاهی، فرهنگی و مسکونی و کار مطالعاتی و اجرایی آن برعهده گروهی از مهندسین و مشاوران سازمان عمرانی مناطق شهرداری تهران می‌باشد. جناب آقای دکتر لاریجانی- ریاست محترم مجلس شورای اسلامی- مستقیماً روند اجرای پروژه را پی‌گیری می‌نماید و ریاست دفتر ایشان و معاون محترم اجرائی رئیس مجلس شورای اسلامی- پیگیر کارها هستند. ساخت کتابخانه جدید در اردیبهشت ۱۳۹۰ آغاز گردید و کار خاکبرداری قسمت مربوط به کتابخانه مجلس به اتمام رسیده و عملاً کار ساخت و ساز شروع شده است. پروژه کتابخانه، موزه و مرکز اسناد که در مساحتی به متراژ ۵۹۵۰۰ متر مربع در نظر گرفته شده است می‌تواند برای چند ده سال مشکل کمبود جا را حل نماید.