هنگامی که برای اولین بار می خواهید یک تلسکوپ بخرید هیجان زیادی برایتان دارد. اما اگر تنها چند موضوع اساسی بسیار ساده که در این مقاله برایتان تشریح می شود را بدانید می توانید تلسکوپی مناسب با علایق نجومی، سبک زندگی و صد البته بودجه مالی تان خریداری کنید.
تلسکوپ هدیه ای بسیار معروف است، مخصوصا هنگام تعطیلات. این وسیله دریچه ای به جهان است و می تواند یک عمر لذت به همراه داشته باشد.
اما چیزی به نام “تلسکوپ” کامل وجود ندارد درست مثل اینکه خودروی کاملی وجود ندارد. در عوض می بایست بر اساس اینکه دوست دارید چه چیزی را رصد کنید، سبک زندگی و بودجه تان تلسکوپ مد نظر تان را انتخاب کنید. بسیاری از تلسکوپ های خوب برای آماتور ها قیمتی نزدیک ۴۰۰ دلار و یا بیشتر دارند اما مورد های بسیار خوبی با قیمت زیر ۲۵۰ دلار نیز یافت می شوند.
آنچه باید برای خرید تلسکوپ بدانیم
تلسکوپ، همان‌طور که از نامش پیداست، وسیله‌ای است برای دیدن فاصله‌های دور. در مشاهده‌ی ماه، سیارات و دیگر اجرام آسمانی، به درستی فرض می‌شود که تمام آنها در فاصلۀ خیلی دور نسبت به ما، یا به بیان دیگر در بی‌نهایت قرار دارند. تلسکوپ وسیلۀ دیدن تمام این اجرام است، اما این کار به معنای نزدیک‌تر آوردن سوژه‌ها نیست.
تلسکوپ تنها می‌تواند اجرامی را که در دوردست قرار دارند، بزرگ‌تر نشان دهد و به کار بردن فعل نزدیک کردن اجرام، مفهوم کار این وسیله را به درستی منتقل نمی‌کند. با این حساب شاید تصور کنید که بزرگنمایی مهم‌ترین ویژگی‌ای است که باید در خرید تلسکوپ به آن توجه داشته باشید، اما اینطور نیست؛ مهم‌ترین ویژگی هر تلسکوپ، گشودگی یا قطر دهانۀ آن است. پیش از آنکه به تعریف بیشتر این ویژگی‌ها بپردازیم بهتر است با انواع مختلف تلسکوپ‌ها آشنا شویم.
انواع تلسکوپ
تلسکوپ‌ها را از نظر نوع طراحی و مسیری که نور در داخل آنها طی میکند، به سه گروه کلی شکستی، بازتابی و ترکیبی دسته‌بندی می‌کنند.
تلسکوپ شکستی
ساده‌ترین نوع تلسکوپ، تلسکوپ‌های شکستی هستند. در تلسکوپ شکستی از یک (یا تعداد بیشتر) عدسی برای گردآوری نور استفاده می‌شود. پرتوهای نور بعد از عبور از عدسی شیئی منحرف شده (یا می‌شکنند) و در نقطۀ کانونی متمرکز می‌شوند.
بیشتر تلسکوپ‌هایی که در ورودی‌شان عدسی می‌بینید (و نه تمام آنها) از نوع شکستی هستند. معمولاً در انتهای تلسکوپ از آینۀ تخت یا منشور کوچکی (در وسیله‌ای به اسم چپقی) برای منحرف کردن مسیر نور استفاده می‌کنند تا هم جهت‌گیری تصویر نهایی تلسکوپ (از نظر وارون یا چپ و راست بودن) بهتر شود و هم نشان‌روی تلسکوپ به آسمان و دیدن سوژه‌ها راحت‌تر باشد.
تلسکوپ بازتابی
نوع دوم، تلسکوپ‌های بازتابی هستند. در تلسکوپ‌های بازتابی به جای عدسی از آینه برای منعکس کردن و متمرکز کردن نور استفاده می‌شود. آینه در انتهای لولۀ تلسکوپ قرار می‌گیرد و نور را به سمت ابتدای لوله باز می‌تاباند. بسته به اینکه نور بعد از بازتاب برای کانونی شدن چه مسیری طی کند و کانون در کجای لوله قرار بگیرد، طرح‌های مختلف تلسکوپ‌های بازتابی ساخته می‌شود.
در ساده‌ترین حالت تلسکوپ بازتابی، آینۀ مسطح کوچکی قبل از کانون با زاویۀ 45 درجه نسبت به محور تقارن تلسکوپ قرار می‌گیرد و نور را به خارج از لوله منحرف میکند (تصویر میانی شکل 1 را ببینید). کسی که برای نخستین بار چنین تلسکوپی ساخت، نیوتن بود، به همین دلیل به این نوع تلسکوپ‌های بازتابی، نیوتنی می‌گویند.
نوع کاسگرین (Cassegrain Telescopes) این تلسکوپ‌ها نیز بسیار شناخته‌شده است. در تلسکوپ‌های کاسگرین از آینۀ مقعر برای گردآوری نور استفاده می‌شود و آینه، نور را به ورودی تلسکوپ بازتاب میکند. در آنجا آینۀ خمیدۀ دیگری قرار دارد که نور را دوباره به سمت آینۀ اصلی برمی‌گرداند. برای اینکه نور بتواند از آینه یا تلسکوپ خارج شود، روزنه‌ای در قسمت مرکزی آینۀ اصلی یا اولیه قرار داده می‌شود.
تلسکوپ ترکیبی
در نوع سوم تلسکوپ‌ها، تلسکوپ‌های ترکیبی یا کاتادیوپتریک، از ترکیب عدسی‌ها و آینه‌ها استفاده می‌شود. آینه در انتهای لولۀ تلسکوپ نقش اصلی یعنی گردآورندۀ نور را دارد و عدسی که در ورودی تلسکوپ نصب می‌شود، مسیر نور را اصلاح میکند. باز هم بسته به نوع طراحی و عدسی اصلاح‌کننده، انواع مختلف تلسکوپ‌های ترکیبی به دست می‌آید.
یکی از انواع تلسکوپ‌های ترکیبی، نوع اشمیت-کاسگرین است. در این تلسکوپ از عدسی تصحیح کننده‌ای به نام تیغۀ اشمیت در ورودی تلسکوپ استفاده می‌شود.
در نوع دوم، از تیغۀ دیگری موسوم به تیغۀ ماکستوف برای اصلاح مسیر نور استفاده می‌شود. به این ترتیب تلسکوپی از نوع ماکستوف-کاسگرین به دست می‌آید.
در نوع دیگری تیغۀ ماکستوف در ورودی تلسکوپ‌های نیوتنی قرار داده شده است که به آن تلسکوپ ماکستوف-نیوتنی گفته می‌شد.
روزنه لنز: مهم ترین مشخصه هر تلسکوپ
مهم ترین مشخصه ی هر تلسکوپ قطر روزنه لنز آن یا همان aperture یعنی قطر لنز و یا آینه ی جذب کننده نور آن است که عموما آن را objective خطاب می کنند. بر روی متمرکز کننده و یا جلو لوله آن و یا بر روی جعبه به دنبال مشخصات تلسکوپ بگردید. قطر روزنه (D) به میلیمتر و به ندرت به اینچ نشان داده می شود (۱ اینچ معادل ۲۵٫۴ میلیمتر است). به عنوان یک قانون عمومی باید بدانید که تلسکوپ شما باید حد اقل روزنه ای به قطر ۲٫۸ اینچ (۷۰ میلیمتر) و ترجیها بیشتر داشته باشد.
روزنه وسیع تر امکان دیدن اشیائ کم نور تر و جزییات دقیق تری نسبت به روزنه های کوچک تر فراهم می کنند. اما یک تلسکوپ کوچک خوب هم می تواند چیز های بسیاری را به شما نشان دهد مخصوصا اگر به دور از نور شهری زندکی می کنید. به عنوان مثال، در مکانی نسبتا تاریک می توانید با تلسکوپی با روزنه ۳٫۱ اینچی (۸۰ میلیمتری) کهکشان هایی در ورای کهکشان شیری را رصد کنید. اما اگر می خواهید همان کهکشان ها را با جزیات بیشتری ببینید احتمالا به تلسکوپی با روزنه ۶ یا ۸ اینچی مانند تصویر سمت راست نیاز خواهید داشت. صرف نظر از نور پیرامون رصد کردن با تلسکوپی که روزنه وسیع تری دارد بسیار بهتر و جذاب تر از دیدن همان چیز با تلسکوپی کوچکتر خواهد بود.
از تلسکوپ هایی که با میزان بزرگنمایی شان تبلیغ و به فروش می رسند دوری کنید مخصوصا آن دسته که قدرت بزرگنمایی غیر محتمل ۶۰۰ برابری دارند. برای بیشتر فعالیت های نجومی حداکثر بزرگنمایی مفید یک تلسکوپ ۵۰ برابر میزان قطر روزنه اش در اینچ است ( و یا دو برابر در میلیمتر) .اگر می خواهید در بزرگنمایی ۶۰۰ برابر تصویر خوبی داشته باشید به لنزی با روزنه ۱۲ اینچی نیاز خواهید داشت. حتی در این صورت هم باید منتظر تاریکی شب بمانید تا شرایط رصد کردن کاملا مناسب باشد.
پایه: یکی از اجزای تلسکوپ که کمترین توجه به آن می شود
تلسکوپ به یک پایه مناسب برای ثابت ماندن نیاز دارد. اغلب تلسکوپ ها در بسته ای که عرضه می شوند دارای سه پایه هستند اما بسیاری از تلسکوپ های کوچکتر تنها یک پایه اتصال دارند تا بتوان آن ها را تنها با یک پیچ به سه پایه های عکاسی متصل کرد. (به خاطر داشته باشید که پایه ای که با آن تصاویر خانوادگی میگیرید ممکن است برای ثابت نگه داشتن تلسکوپ مناسب نباشد). پایه های مخصوص تلسکوپ دیگر اتصال های تک پیچی آسان ندارند اما در عوض مستحکم تر و مقاوم تر هستند.
در برخی از پایه ها تلسکوپ به جهات چپ، راست، بالا و پایین می چرخد درست مانند سه پایه عکاسی ، این پایه ها را به اختصار altitude-azimuth یا (alt-az) می نامند. برخی از تلسکوپ های بازتابنده با پلتفورمی چوبی ساده و زیبا عرضه می شوند که dobsonian نام دارند. این پایه از انواع alt-az می باشد. مکانیزم جدید تری که برای دنبال کردن حرکات ستاره ها بر روی یک محور طراحی شده است پایه استوایی یا equatorial نام دارد. این نوع پایه ها معمولا بزرگ تر و سنگین تر از alt-az هستند. برای اینکه بتوانید به درستی از این پایه استفاده کنید باید آن را به سمت ستاره قطبی شمالی تنظیم کنید.
لوازم جانبی
برای رصد آسمان با تلسکوپ علاوه بر لوله‌ی اپتیکی و استقرار مناسب به لوازم جانبی دیگری هم نیاز دارید. وجود برخی از این لوازم، مانند چشمی، ضروری است و برخی دیگر را می‌توانید در صورت نیاز و برای انجام رصدهای بهتر تهیه کنید.
چشمی انتخاب چشمی مناسب اهمیت زیادی دارد. تلسکوپی با کیفیت عالی بدون یک چشمی خوب بازدهی مناسبی ندارد. مهم‌ترین شاخصه‌ی هر چشمی فاصله‌ی کانونی آن است که با تغییر آن می‌توانید بزرگنمایی تلسکوپ را تنظیم کنید. با به خاطر داشتن یک فرمول ساده می‌توانید بزرگنمایی تلسکوپ مورد نظرتان را در ترکیب با هر چشمی به دست آورید:
بزرگنمایی= فاصله‌ی کانونی تلسکوپ تقسیم بر فاصله‌ی کانونی چشمی.
به‌طور مثال استفاده از یک چشمی ۱۰ میلیمتر روی تلسکوپی با فاصله‌ی کانونی ۶۰۰ میلیمتر بزرگنمایی تصویر ۶۰ برابر را ارائه می‌دهد.
اغلب تلسکوپ‌ها در زمان خرید به همراه یک یا دو چشمی استاندارد (معمولا ۱۰ و ۲۵ میلیمتر) عرضه می‌شوند که تا حد زیادی نیازهای یک رصدگر را برآورده می‌کنند. با گذشت زمان و کسب تجربه می‌توانید با خرید چشمی‌های مورد نظرتان به بازه‌ی بزرگنمایی دلخواه برسید و طیف گسترده‌تری از اجرام را با بزرگنمایی‌های مختلف رصد کنید.
عدسی بارلو
این ابزار ارزشمند عدسی‌ای است که قبل از چشمی نصب می‌شود و بزرگنمایی را افزایش می‌دهد. بارلوها انواع مختلفی دارند که هر کدام بزرگنمایی را با ضریبی خاص افزایش می‌دهند. به‌طور مثال اگر بزرگنمایی تلسکوپ شما با یک چشمی مشخص ۵۰ برابر است، با استفاده از یک بارلو ۲ برابر بزرگنمایی ۱۰۰ برابر می‌شود. البته استفاده از بارلو به معنای کاهش مقدار نور و روشنایی تصویر است و ممکن است کیفیت تصویر را کاهش دهد. یادتان باشد قانون ۵۰ برابر بزرگنمایی به ازای هر اینچ قطر دهانه هنوز هم برقرار است.
جوینده
وقتی از چشمی تلسکوپ به آسمان نگاه می‌کنید تنها پنجره‌ی کوچکی پیش روی چشمان شما قرار می‌گیرد. یافتن اجرام آسمانی در این شرایط مشکل است. برای حل این مشکل باید از ابزاری به نام جوینده استفاده کرد. جوینده‌ها تلسکوپ‌های کوچکی هستند که موازی با تلسکوپ اصلی نصب می‌شوند. میدان دید جوینده‌ها گسترده است و به کمک آنها می‌توانید جرم مورد نظرتان را راحت‌تر پیدا کنید و سپس از طریق تلسکوپ اصلی به تماشای آن بنشینید.
برخی تلسکوپ‌ها از جوینده‌های سرخ‌نشان یا نقطه قرمز بهره می‌برند. این جوینده‌ها بزرگنمایی ندارند و فقط نور ضعیف و قرمز رنگی در مرکز آنها روشن می‌شود که با کمک آن می‌توانید محل تخمینی جرم مورد نظرتان را نشانه بروید. این ابزار برای تلسکوپ‌های با میدان دید وسیع مناسب است.
فیلتر
استفاده از فیلتر برای رصد خورشید ضروری است. برای رصد مستقیم خورشید حتما باید از فیلترهای استانداردی که جلوی دهانه‌ی تلسکوپ نصب می‌شوند استفاده کنید. این فیلترها نور خورشید را تا حد بسیار زیادی کاهش می‌دهند. فیلترهای مایلار یا شیشه‌ایِ رصد خورشید را می‌توانید متناسب با قطر دهانه‌ی تلسکوپ‌تان در بازار پیدا کنید. از فیلترهای خورشیدی که پشت یا روی چشمی نصب می‌شوند جدا خودداری کنید، چرا که ممکن است در زمان رصد به علت تابش شدید خورشید ذوب شوند و آسیب‌های جبران‌ناپذیری به چشمان‌تان وارد کنند.
استفاده از فیلتر رصد ماه به‌خصوص برای تلسکوپ‌های بزرگ و زمانی که ماه نزدیک به حالت بدر (ماه کامل) قرار دارد بسیار کمک‌کننده خواهد بود. فیلترهای مخصوص دیگری نیز برای رصد سحابی‌ها و اجرام اعماق آسمان وجود دارند که بیشتر به کار رصدگران حرفه‌ای آسمان شب می‌آیند.
نقشه‌ی آسمان یا نرم‌افزارهای آسمان‌نما
برای رصد اجرام آسمانی با تلسکوپ، به‌خصوص آن‌هایی که با چشم غیرمسلح دیده نمی‌شوند، استفاده از نقشه یا اطلس آسمان شب تقریبا ضروری است. نرم‌افزارهایی هم هستند که وضعیت آسمان را در زمان و مکان مورد نظر ارائه می‌دهند و می‌توانید با نصب آنها روی تلفن همراه‌تان همیشه یک راهنمای آسمان در دست داشته باشید.